La ĉambra teatro de Avino L.

Mia dusemajna restado en Oĥrido, Republiko Makedonio, kaj en la ĉirkaŭaj regionoj en Albanio kaj Grekio proksimiĝas al la fino, kaj mi ordigas la kolektitan materialon en mia komputilo. La plej valoraj estas du filmetoj, kie aperas parolantoj de periferiaj slavaj dialektoj malaperantaj. En unu Avino L. (mi nomas ŝin "avino" laŭ la balkania maniero) rakontas pri sia surmonta vilaĝo en Albanio (en la bildo) per lingvaĵo, kiu plenas de interesaj detaloj; efektive, ŝia vilaĝo estas tre konata por ĉiuj esplorantoj de sudslavaj dialektoj depost kiam la franca slavisto André Mazon raportis pri ĝi inter la du mondmilitoj. En la alia filmeto, Avo O. rakontas pri sia surmonta vilaĝo en la Grekia parto de Makedonio kaj pri sia vivhistorio per lingvaĵo kiu, kvankam klare dialekta, montras influon de la makedona normlingvo. Avo O. estas efektive aktivulo de la loka slav-makedona organizaĵo kaj tial havas kontaktojn kun Republiko Makedonio. Avino L., male, ŝajnas ĝuste la ideala reprezentanto de aŭtenta kampara dialekto: maljuna virino, kiu vivis izolitan vivon en sia vilaĝo kaj konas ĉiujn lokajn historiojn, morojn kaj kutimojn.

Sed la ŝajno trompas! Kiam mi alvenas kun miaj tri makedonaj kaj albanaj kolegoj, Avino L. tuj komprenas, pri kio ni interesiĝas. Kiam mi petas permeson filmi, ŝi senprobleme konsentas kaj rekomencas sian rakonton denove, por ke ĉio estu komplete filmita. Ŝi emfazas la specialan karakteron de la loka lingvo, kiun ŝi nomas kajnas ("ĉe-ni"), kaj montras poste surmurajn fotojn pri tradiciaj vilaĝaj festoj. Post tio ŝi elprenas el tirkesto plurajn kajerojn, en kiuj ŝi skribis popolajn fabelojn (ĉiun unue en kajnas, poste en albana traduko) kaj popolajn kantojn. Kaj fine ni ĉiuj ricevas glaseton de la forta balkania fruktobrando rakija. Ni komencas kompreni, ke Avino L. faris ĉion ĉi jam plurfoje kaj estas tre konscia pri sia rolo kiel unu el la lastaj posedantoj de kajnas. "Ĉambra teatro", poste komentis mia makedona kolego. Avino L. ricevas malgrandan pagon, taktoplene donitan de mia kolego. En ordo: ŝi vere distris nin bone, ŝia dialekto estas supozeble sufiĉe aŭtenta, kaj la pensioj en Albanio estas certe malaltegaj.

Avino L. emfazas, ke kajnas estas nek makedona, nek bulgara. Mi kredas, ke ŝi tute sincere difinas sian lingvan identecon tiel. Tamen, tia difino ankaŭ ebligas al ŝi akcepti kaj makedonajn kaj bulgarajn esploristojn senprobleme. Antaŭ malpli ol monato ŝin vizitis bulgara televida skipo. Efektive, en la anglalingva Vikipedio indas rimarki la bizaran fakton, ke la artikoloj Macedonians of Albania kaj Bulgarians in Albania temas pri ekzakte samaj homgrupoj! Anstataŭ elekti inter la du nacioj, Avino L. scias distri ambaŭ.

Kiel slavisto mi mem devas akcepti, ke ne plu eblas ripeti la heroaĵojn de miaj grandaj antaŭuloj kaj raporti pri "aŭtentaj", "arĥaikaj" aŭ "izolitaj" kamparaj dialektoj. Avino L. verŝajne sufiĉe zorge konservis sian dialekton, pri kiuj tiel multaj eksterlandaj universitatanoj neklarigeble interesiĝas, sed iel ĝi ne plu vivas, kaj ŝi ne havas multajn samvilaĝanojn, kun kiuj uzi ĝin.

Avo O., male, parolas vere funkciantan lingvan varion, kiun li uzas ankaŭ aliloke, kaj lia ŝanceliĝo inter la lokaj kaj normlingvaj formoj estas ĝuste la nuntempa mezuro de aŭtenteco. Kaj li estas ankaŭ kuraĝa: dum la pli granda parto de lia vivo la makedona lingvo de Norda Grekio estis forte subpremata de la greka ŝtato, kaj ankaŭ nune la reprezentantoj de la faŝisma partio "Ora Tagiĝo" ne hezitas fizike ataki reprezentantojn de malplimultoj. Tamen li permesas al mi filmi, kvankam pli frue en Norda Grekio la slavlingvanoj ne permesis al vizitantaj esploristoj registri ion ajn (kaj se tamen jes, la polico povis konfiski la registraĵojn de la esploristoj ĉe la landlimo). Tial vi ne ekscias la veran nomon de la vilaĝo de Avo O. alte sur monto, kvankam verŝajne li ĉiuokaze estas konata kaj malamata de la lokaj grekaj naciistoj pro siaj pormakedonaj aktivecoj.

Entute, la moderna dialektologo ne plu povas nur frandi arĥaikajn kaj specialajn formojn kaj vortojn, sed devas ankaŭ alfronti la socian realon.

Lingvo aŭ dialekto?

Venontan vendredon mi vojaĝos al Makedonio, kaj tial mi lastatempe klopodis refreŝigi miajn malnovajn sciojn pri la makedona lingvo. Mi esperas, ke reveninte fine de junio, mi jam iom flue parolos la lingvon, ĉar mi aliĝis al la meza kurso pri la makedona en la ĉiujara Seminario pri la makedonaj lingvo, literaturo kaj kulturo en la belega lagborda urbo Oĥrido. Tamen, nun miaj bulgaraj kolegoj dirus, ke mi havas nenion por lerni – ĉar mi jam parolas la bulgaran, kaj la makedona estas nur dialekto de la bulgara, mi jam sufiĉe scias ankaŭ la makedonan!

La granda plimulto de la bulgaraj lingvistoj neniam agnoskis la makedonan kiel apartan lingvon, male ol la granda plimulto de la slavistoj en aliaj landoj. Nu bone, iu povus diri – verŝajne la lingvistoj, se iuj, posedas difinojn de "lingvo" kaj "dialekto", kial ne simple apliki tiujn difinojn kaj science solvi la problemon?

Unue oni devas tamen diri, ke la lingvistoj plej ofte ne bezonas difini lingvon kaj dialekton. Se necese, ili povas paroli pri "idiomoj" aŭ "lingvaj varioj" sen precizigi, ĉu temas pri dialektoj aŭ apartaj lingvoj. Kompreneble la lingvistoj ankaŭ vidas kaj agnoskas la ekziston de la normaj, literaturaj lingvoj kiel sociaj faktoj, sed la plimulto de la homaj lingvoj ne havas norman skribatan varion, kaj iuj lingvoj havas du normvariojn, ekzemple la norvega.

Ekzistas nur unu iom vaste agnoskata provo difini la limojn de lingvoj: du lingvaj varioj apartenas al la sama lingvo, se iliaj parolantoj interkompreniĝas. Tiu ŝajne simpla difino estas tamen malfacile aplikebla en la praktiko. Se la parolantoj de du varioj iom komprenas unu la alian, aŭ komprenas unu la alian nur parolante pri certaj temoj, kie estas la limo inter "sama" kaj "malsama" lingvo? Kaj kion fari, se la komprenado estas unudirekta? Ekzemple la estonoj komprenas la finnan pli bone ol la finnoj la estonan – la kaŭzoj estas parte socihistoriaj, parte dependas de la strukturoj de la du parencaj lingvoj: ofte estono devas nur simple forpreni ion el la fino de finnaj vortoj por ricevi rekoneblan vorton, dum finno devus scii aldoni ion al la fino de estonaj vortoj, kio estas pli malfacila tasko.

Plian problemon prezentas la tiel nomataj kontinuoj de dialektoj. La bulgaroj pli-mapli bone interkompreniĝas kun siaj makedonaj najbaroj, ĉi tiuj interkompreniĝas pli-malpli bone kun la serboj, kaj tiel plu. Efektive, antaŭ la ekesto de la modernaj naci-ŝtatoj en la 19a jarcento, ekzistis perfekta slavlingva kontinuo ekde la bulgara bordo de la Nigra Maro ĝis la slovenaj Alpoj: ĉiuj ajn du najbaraj vilaĝoj perfekte interkompreniĝis. Sed slovena terkulturisto el la Alpoj, transportite al la Nigra Maro, ne interkompreniĝus kun la bulgaraj fiŝistoj tie. La bulgarojn kaj la slovenojn interligis seninterrompa ĉeno de dialektoj de la sama lingvo, sed ili tamen parolis malsamajn lingvojn! Rezultas nesolvebla paradokso.

Parenteze, simila problemo estas konata ankaŭ en biologio. En Norda Eŭropo, la arĝenta mevo (Larus argentatus) kaj la malhela mevo (Larus fuscus) estas klare malsamaj specioj, kiuj ne povas reproduktiĝi inter si (kuna reproduktiĝo estas analogaĵo de la interkompreniĝa kriterio en lingvistiko). Tamen, ilin kunigas seninterrompa ĉeno de mevaj populacioj, kiuj formas ringon ĉirkaŭ la Norda Poluso, kaj kie ĉiuj du najbaraj populacioj povas reproduktiĝi inter si. Sekve, la arĝenta mevo kaj la malhela mevo estas kaj ne estas unusola specio!

Eĉ se la lingvistoj havus objektivan funkciantan difinon por distingi inter dialekto kaj lingvo, la socia realo tamen decidus la aferon anstataŭ ili. La parolantoj de la sveda kaj la norvega interkompreniĝas relative bone – efektive, loĝanto de la sveda ĉefurbo Stokholmo povas kompreni loĝanton de la norvega ĉefurbo Oslo eĉ pli bone ol iujn ekstremajn svedajn dialektojn. Tamen, kial lingvisto faru al si la penon konvinki la svedojn kaj norvegojn, ke ili parolas saman lingvon? (Cetere, la distanco inter la makedona kaj bulgara estas laŭ mi proksimume tioma, kiel inter la norvega kaj sveda.) Aliflanke, la parolantoj de kelkaj dialektoj de la ĉina tute ne komprenas unu la alian (krom skribe), kaj por lingvistoj temas fakte pri apartaj lingvoj; sed kial malpermesi al parolanto de la kantona nomi sin parolanto de la ĉina, se tiu mem deziras tiel difini sian lingvon?

Eble la plej bonan priskribon de la problemo donis la usona lingvisto kaj specialisto pri la jida Uriel Weinreich: "a shprakh iz a dialekt mit an armey un flot", lingvo estas dialekto kun armeo kaj militŝiparo. La sociaj cirkonstancoj decidas pri la statuso de ĉiu lingva vario. Sed la afero dependas ne nur de la ŝtata politiko. Lingvisto devas antaŭ ĉio observi la opinion de la parolantoj mem de iu lingva vario kaj respekti ilian manieron difini sian varion. Ĉar la granda plimulto de la makedonoj mem opinias, ke ili parolas apartan lingvon, la afero estas decidita. Fortigas la aferon kompreneble ankaŭ la ekzisto de la normlingvo makedona.

Mi kutimas diri, ke en la disputo inter la bulgaraj kaj makedonaj lingvistoj, la bulgaroj malpravas pri la nuno kaj la makedonoj pri la historio. La bulgaroj argumentas, ke ĉar la bulgara kaj makedona antaŭ nelonge estis unusola lingvo (sed kiel do difini tion?), ili plu estas unusola lingvo, kvankam la makedonoj ne scias tion pro la artefarita kreo de la makedona normlingvo post la dua mondmilito (sed efektive la makedona normo havas iom pli longan antaŭhistorion). La makedonoj argumentas, ke ĉar la bulgara kaj makedona nune estas du apartaj lingvoj, ili estis apartaj jam en Mezepoko. Tial la makedonoj devas anakronisme projekcii la nunajn etnajn kaj lingvajn distingojn en la foran pasintecon. Por ambaŭ flankoj estas malfacile agnoski naciojn kiel ŝanĝiĝantajn, relative novajn sociajn konstruojn.

Domaĝe miaj bulgaraj kolegoj ne havas okazon vere lerni la makedonan lingvon. Ĉar ĝi oficiale ne ekzistas, neniu bulgara universitato instruas ĝin. La bulgaraj bibliotekoj klasas makedonajn librojn kiel bulgarajn, sekve estas malfacile trovi ilin. Se bulgaroj venas al la seminario de Oĥrido, ili ne aliĝas al la lingvaj kursoj, sed nur aŭskultas prelegojn pri historio, kelkfoje subridante. Bedaŭrinde ili scias pri la makedona, tiom proksima al ilia denaska lingvo, malpli ol mi.