2014-10-26

Orienta taglibro (7)

12 aŭgusto 2014, en Oĥa

Ni estas nun en hotelo en la plej norda urbo de Saĥaleno, Oĥa (prononcu: aĥa'). Lingvistikon ni hodiaŭ ne povis fari, sed la veturado ĉi tien kaj precipe la unua konatiĝo kun la urbo estis memorindaj.

Matene en Nogliki ni portis niajn valizojn kaj dorsosakojn en ĉartitan aŭtobuson. La unua halto estis ĉe proksima vendejo por aĉeti manĝon por la veturo, poste la aŭtobuso ekruliĝis norden laŭ vojo kies stato montriĝis esti, nu, varia. La komenco ĉe Nogliki estis asfaltita, ankaŭ la lasta parto antaŭ Oĥa, sed la pli granda parto estis gruza, malebena, kavohava. Evidente parto de la vojo estis jam preparita por pli posta asfaltado, sed ĝuste tiuj prilaboritaj partoj estis nun la plej malagrablaj por surveturi. La 230 kilometroj inter la du saĥalenaj urboj tial sentiĝis vere longaj.

Domaĝe, ke la fervojo ne pludaŭris pli norden ol Nogliki! Tute evidente, pli frue ĝi faris tiel: la iama relvojo estis klare videbla plurloke apud la aŭtovojo, kun taluso kaj malnovaj ŝpaloj, nur la reloj estis forprenitaj. Fervojaj pontoj pendis malgaje duonrompitaj super la riveroj.

Ni preterpasis nian pli fruan esplorejon, la vilaĝon Val. Pli proksime al Oĥa troviĝis ankaŭ vojkruciĝo, kiu kondukus nin al Neftegorsk, urbeto kiu perdis la plimulton de siaj loĝantoj en la tertremo de la jaro 1995. La urbeto estis neniam rekonstruita, kaj ni provis imagi, kiel fantoma la loko nun aspektas. Bedaŭrinde ne estis tempo iri tien!

La pejzaĝo iom post iom ŝanĝiĝis de tajgo al pli tundro-simila, kun nanaj pinoj malpli altaj ol homo. Dum la lunĉopaŭzo ĉe iu rivero la ĉielo estis griza, pluvetis. Kvankam ĉiuj devis uzi la "arbetaĵan necesejon", ni estis avertitaj ne malproksimiĝi tro foren sed gardi nin kontraŭ ursoj. Jam en Nogliki ĉiuj homoj, kiujn ni demandis, diris, ke ili vidas ursojn ĉiujare, kelkfoje pli proksime ol ili ŝatus.
Manĝopaŭzo survoje de Nogliki al Oĥa
Nia hotelo en Oĥa montriĝis esti en multetaĝa loĝdomego, kies ekstero estas en malbona stato. Interne la ĉambroj estas tamen bonaj kaj komfortaj, kaj en la banejoj troviĝas varmigeblaj surmuraj rakoj por sekigi lavitaĵojn, kio estas vera lukso por ni. Post la disdono de la ĉambroj oni bezonis nur varman verspermanĝon!

La akceptistino de la hotelo rekomendis al ni la proksiman restoracion Komil'fo, kies nomo estas efektive franca (comme il faut 'kiel decas'). Ĝi estis en aparta ligna konstruaĵo ne malbela, kiu, laŭ mia diveno, estus tamen iom malfacile hejtebla vintre. Ene brulis fajro en forno, kvankam estas aŭgusto. Ni estis la solaj klientoj, kio tamen ne mirigis nin, ĉar estis iom frue por vespermanĝo.

La unua strangaĵo estis, ke ne troviĝis menuo. La juna svelta kelnerino tamen certigis al ni, ke "ĉio ajn" estis ricevebla, tamen ne alkoholo. Jen do plia strangaĵo: kiu aŭdis pri rusa restoracio sen alkoholo? Ni mendis diversajn salatojn kaj manĝoporciojn, kaj komencis atendi.

Juha kiu, kiel vi memoras, vojaĝis multege ĉie en Azio, kutimas trinki nur teon, kiu kompreneble pro boliĝo estas ĉie sekura alternativo. Viro, evidente la restoraciestro, baldaŭ proksimiĝis al li kaj diris, ke la restoracio havas ne nur teon sed ankaŭ "teon". La estro malfermis paketon kun sekaj folioj (de kio precize, ni ne komprenis) kaj petis Juha-n inspekti la kvaliton; Juha tamen kontentiĝis per sia origina mendo.

Venis iaj salatoj, sed la livero de la plimulto de la porcioj daŭris kaj daŭris. Envenis ankaŭ viroj, kies okupojn ni ne bone komprenis, kaj virinoj, kies okupon ni komencis iom post iom kompreni eĉ tro bone. Venis ankaŭ vira kantisto, kiu laŭte aŭdigis registritan muzikon kaj, akompanate de ĝi, ekkantis konatajn okcidenteŭropajn kanzonojn. Li estis afabla kaj entuziasma pro la finnaj klientoj. Ni estis ankoraŭ la solaj klientoj kiuj intencis manĝi, kvankam klare ankaŭ parto de la viroj atendis ion.

Post du horoj ankoraŭ ne ĉiuj ricevis sian porcion; ankaŭ miaj spagetoj ne alvenis. Tiam ni subite vidis tra la fenestroj, ke tri-kvar nigraj ĵipoj haltas antaŭ la restoracio kaj el ili venas viroj, kiuj estas nigre vestitaj comme il faut kaj klare ankaŭ multe ekzercis sin fizike. Ili kunhavis alkoholaĵojn, ili do anticipe sciis ke la restoracio ne vendas tiajn fiaĵojn.

Katja senhezite decidis, ke ĉi tiuj viroj ne estas inter tiuj, kiujn ni lingvistoj planas intervjui dum ĉi tiu ekspedicio, kaj laŭ ŝia ordono ni tuj ekstaris por eliri. Kompreneble ni tamen pagis tion, kion ni jam ricevis kaj duone manĝis. Kas-aparaton la restoracio ne havis, sed la juna svelta kelnerino bone kalkulis sur papero, kaj tio devos taŭĝi ankaŭ por la universitata librotenado. Mi klopodis ne pensi pri la dikaj faskoj de rusaj kaj japanaj monbiletoj, kiujn Katja, Juha kaj mi kaŝe portas kun ni; tio estas la tuta kaso de nia ekspedicio. Supozeble la viroj en nigraj ĵipoj tamen vivtenas sin per tiel profitdonaj negocoj, ke ili ne bezonas prirabi lingvistojn.

Nia hotelo en Oĥa; la restoracio Faraon maldekstre
Mi kaj kelkaj aliaj fine ricevis vespermanĝon nur en la restoracio Faraon, kiu troviĝas en la kelo de nia hotelo. Tiu manĝaĵo estis tamen tute bona, kaj eĉ sendrata interreto troviĝis. Fino bona, ĉio bona!

Ni estas nun en la tempa mezo de nia vojaĝo, kaj morgaŭ ni veturos al la vilaĝo de Nekrasovka, kie la nivĥa lingvo estas ankoraŭ iom parolata. Niaj atendoj estas grandaj!

2014-10-21

Kaŝita regulo de la Esperanta gramatiko

La Esperanta traduko de la fantasta klasikaĵo La Mastro de l' Ringoj fare de William Auld estas ĝuiga legaĵo. Iom mirigas, ke ĉiuj deklivoj estas apikaj sed neniam krutaj, sed ĝenerale la teksto admirinde fluas:
Rapide la ĉasantoj nun sin turnis kaj laŭiris la novan padon. Kvazaŭ freŝaj post tutnokta ripozo ili saltis de ŝtono al ŝtono. Fine ili atingis la supron de l' griza monteto, kaj subita vento trablovis iliajn harojn kaj movigis iliajn mantelojn: frida aŭrora vento.
Bele... sed halt! Eble iuj el vi (verŝajne la malplimulto) rimarkis kvazaŭ eraron: movigis. La verbo movi  ja estas transitiva: la manteloj moviĝis, sed la vento movis la mantelojn. Kiel instruas la gramatikoj, movigi signifas 'igi iun alian movi ion'. Kial movigi tamen tiom nerimarkeble sidas ĉi tie?

La sekva citaĵo estas el La vidvino kja la profesoro de Ronald Cecil Gates – aŭtoro ne de la sama kalibro kiel Auld, sed distra kaj ĝenerale kun bona lingvaĵo:
Ili restis silentaj, dum la ŝoforo startigis la motoron, singarde manovris la buson en la straton, kaj ĝin ekruligis norden.
Ĉu la transitiva manovri estas problemo por vi? Nu, jam Zamenhof uzis ĝin ankaŭ transitive. Ĝenerale, la transitiveco de la verboj estas unu el la grandaj malfacilaĵoj en Esperanto: la verboj plej ofte estas strikte transitivaj aŭ netransitivaj, sed oni devas aparte lerni tion por ĉiu radiko; kaj kelkaj radikoj estas iom kapricaj (pensu pri fumi paniki).

Mi tamen celas nun alian verbon, nome ekruligi. Vidu, ruli estas transitiva: la aŭtobuso ruliĝas, sed la ŝoforo rulas la aŭtobuson... sed tio ne tute funkcias, ĉu? La ŝoforo povus ruli la malfiksitan radon al la vojrando, sed la tutan aŭtobuson?

Efektive, jam Zamenhof sentis similan problemon ĉe ruli, ĉar laŭ NPIV (La Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto) li skribis: al la veturigistoj mi donados po rublo, por ke ili ruligu min kiel kortegan kurieron. NPIV difinas ruligi per "fari, ke iu ruliĝu sur radoj", kaj evidente Zamenhof ĝuste tion celis. Ankaŭ la ekzemplo de Gates estas klarigebla per "fari ke io ruliĝu sur radoj". Do, ruligi en ĉi tiuj ekzemploj signifas 'igi ruliĝi', kio ne egalas al la simpla ruli, ĉar en ruli iu konkrete turnas iun objekton ĉirkaŭ ties akso por movi ĝin, sed ekzistas ankaŭ aliaj manieroj igi iun aŭ ion ruliĝi. Tamen, laŭ ĉiuj reguloj de la Esperanta vortfarado, ruligi devus signifi nur 'igi iun alian ruli ion', do ekzemple ordonante al la soldatoj, la oficiro ruligis la ŝtonon for.

Mi cerbumas pri ĉi tiaj ekzemploj jam de kelkaj jaroj, kaj iam mi fakte demandis miajn filinojn, ĉu oni movas monton movigas monton. Mi ne deziras tro emfazi la kapablojn de denaskaj parolantoj, sed miaj filinoj almenaŭ neniam legis iun ajn gramatikan libron aŭ vortfaran studon pri Esperanto. Ili nur mallonge pensis kaj respondis: Giganto movas monton, sed sorĉisto movigas ĝin. Jen denove la sama fenomeno! Giganto ja konkrete tenas la monton, movas kaj ŝovas ĝin, sed sorĉisto igas ĝin moviĝi!

Post ĉio ĉi mi aŭdacas aserti, ke en Esperanto estas kaŝita regulo, kiun neniu gramatiko mencias: kiam oni aldonas ig al la transitiva verbo V, farante de Vi novan verbon Vigi, tiu nova verbo signifas ne nur 'igi iun Vi ion', sed ankaŭ 'igi ion Viĝi', 'igi ion Vi sin'. Diversaj uzantoj de la lingvo, ekde Zamenhof, trovis, retrovis kaj aplikis tiun regulon, tute senkonscie.

Oni povas aldoni unu interesan observon. Danke al la libera kunmeteblo de Esperantaj morfemoj, oni devus povi diri moviĝigi kaj ruliĝigi. Tion ja celas la ekzemploj ĉi-supraj: la vento moviĝigis la mantelojn, la ŝoforo ruliĝigis la aŭtobuson norden, la sorĉisto moviĝigis la monton. Tamen, tiaj formoj estas ege nekutimaj. Io ŝajnas bloki -iĝ-ig- (kaj supozeble ankaŭ -ig-iĝ-, sed tio estas alia historio). Mi ne havas bonan klarigon por tio.

Se en Esperanto vere ekzistas tia kaŝita regulo, tio estas malbona novaĵo por ĉiuj gramatikistoj kaj instruistoj, kiuj klopodas lernigi al komencantoj (kaj kelkfoje ankaŭ al progresintoj), ke ili ne diru fiksigi, ĉagrenigikonfuzigi, kiam ili evidente celas diri nur fiksi, ĉagreni konfuzi. Unu el la plej kutimaj eraroj estas diri konfuziga anstataŭ konfuza... sed se ni do rajtas diri, ke konfuzigi signifas igi konfuziĝi, ĉu konfuziga plu estas eraro? Kaj ĉu ni entute povas kapti la distingon inter konfuzi kaj igi konfuziĝi, ĉar la radiko ne havas tiel konkretan signifon kiel moviruli? Mi ne havas respondon. Estas bone, ke mi ne bezonas instrui kurson pri Esperanta vortfarado.

Por multaj lingvistoj la ideo mem, ke en Esperanto povus esti kaŝitaj, nemalkovritaj reguloj, estas neebla, ĉar nia lingvo ja estas "artefarita". Kiel povus okazi spontaneaj, nekonsciaj aferoj en ĝi? Sed evidente tiaj okazas. Eĉ se vi preferas diri, ke tia "iĝiga ig" (kiel mi ŝatus ĝin nomi) estas eraro, ĝi ekzistas, ankaŭ ĉe spertaj parolantoj. Por prunti esprimon de István Ertl, Esperanto estas ne artefarita, sed – partefarita.

2014-10-17

Orienta taglibro (6)

11 aŭgusto 2014, en Nogliki

Pasis du pliaj laboraj tagoj en ĉi tiu saĥalena urbeto, kie ni konatiĝis kun pluraj afablaj nivĥinoj. Hieraŭ ni fine renkontiĝis kun malofta fenomeno, viro kiu parolas nivĥe – kaj ne kun ajna viro, sed la verkisto Vladimir Sangi, eble la plej aktiva kaj konata kultura aganto inter la nunaj nivĥoj. Dum la soveta tempo li, kun kelkaj aliaj reprezentantoj de la malgrandaj popoloj de Rusio, sukcesis ricevi permeson por la instruado de la denaska lingvo, unu-du horojn semajne, al infanoj, kiuj ne povis vizitadi lernejon en sia propra lingvo. Similcelaj leĝoj ekzistas en Rusio ankaŭ nuntempe, sed Sangi diris, ke ili ne estas observataj en Saĥaleno kaj tial la nivĥa lingvo ne estas instruata en tiom da lernejoj kaj infanejoj, kiel ĝi devus esti. La kaŭzojn de tiu malobservo li ne povis aŭ ne volis klarigi pli detale.

S-ro Sangi klare estas vivanta institucio, kondutas digne kaj kutimas ne nur respondi demandojn, sed ankaŭ mem starigi tiajn. Al ni finnoj li havis specialan peton: ke ni sendu al li bildon de la monumento de Elias Lönnrot, la kolektinto kaj redaktinto de la finna nacia epopeo Kalevala. Juha, kiu loĝas proksime al la monumento en Helsinko, promesis tion fari reveninte hejmen. Lönnrot interesis Sangi-n evidente pro tio, ke li mem antaŭnelonge publikigis epopeon por la nivĥoj! Mi komprenis, ke ĝi tamen havas tiom da lia propra kreado, ke ĝi eble estas komparebla pli al la estona Kalevipoeg ol al la finna Kalevala.

Juha kaj Janne diskutas kun Vladimir Sangi
La iom delikata demando rilate la agadon de Sangi estas, ke li tiom klare identiĝas ĝuste kun la ĉi-tieaj nivĥoj, do la parolantoj de la orient-saĥalena dialekto, kaj verkas nur en tiu dialekto. Tamen, en la soveta tempo estis kreita nivĥa normlingvo surbaze de la amura dialekto, kiun oni parolas, krom en la kontinento ĉe la rivero Amuro, ankaŭ en Norda Saĥaleno. Tial iu povus opinii, ke Sangi nenecese disigas la fortojn de la malgranda lingvokomunumo verkante en dialekto, kies transvivo estas eĉ malpli certa ol tiu de la amura dialekto, kiu ankoraŭ havas ian bazon en la vilaĝo de Nekrasovka norde. Kaj iam li eĉ publike komprenigis, ke efektive temas pri du apartaj popoloj – ke la orient-saĥalenaj ñiɣvŋgun estas aliaj homoj ol la amuraj ñivxgu. (Tiu -gun/-gu estas plurala finaĵo; kiel vi vidas, la gentonomo "nivĥoj" devenas de la amura vorto ñivx 'homo'; x = ĥ. Antaŭe, la nivĥoj estis en aliaj lingvoj nomataj "giljakoj".).

En la bonega loka muzeo de Nogliki ni hodiaŭ partorpenis inaŭguron de ekspozicio, kie estis montrataj fotoj el la japana periodo en Saĥaleno, do la Karafuto-tempo pri kiu mi pli frue skribis. La pligandigitajn fotojn havigis la regiona muzeo en Juĵno-Saĥalinsk kaj la Muzeo de Nordaj Popoloj en Abaŝiri, Japanio. Ankaŭ ni kontribuis, ĉar ni kunportis la grandajn fototekojn veturante en la nokta trajno de Juĵno-Saĥalinsk al Nogliki.



En la ekspozicio troviĝis ankaŭ la foto ĉi-supra, interesa por la historio de lingvistiko: Nakamura Chiyo, nivĥino migrinta el Karafuto al Japanio post la milito, donis valoregajn informojn pri sia denaska lingvo al la fama usona lingvisto Robert Austerlitz (dekstre). La foto estas de la 1955a jaro. Austertlitz vivis 1923–1994, naskiĝis en Rumanio kaj havis finnan edzinon. Li esploris multajn lingvojn, kaj ankaŭ aktivis por la planlingvo Interlingua. (Juha admiras Austerlitz-on kaj subskribas siajn retpoŝtaĵojn kiel "Professor del linguas e culturas del Asia Oriental", do interlingvae!)

Ankaŭ en la muzeo ni utiligis la okazon renkontiĝi kun nivĥinoj kaj intervjui ilin. Sed temis pri virinoj mezaĝaj kaj junaj, kiuj malbone aŭ tute ne parolis la lingvon. Iu el ili tamen inspiriĝis pro nia intereso al la nivĥa kaj ekpensis, ke ĝi tamen povus ankoraŭ esti revivigebla kaj reviviginda: "Ni ja povus komenci paroli inter ni nivĥe, kiam ni estas ĉe la golfo", ŝi diris. (Kiel vi memoras, ĉi tie estas nun la salmokapta sezono "ĉe la golfo".) Espereble tiaj homoj plimultiĝos ĉi tie! Sed mi ne volas kulpigi ilin: oni ne perdas sian lingvon pro nezorgemo, kiel oni povas senatente perdi ringon hereditan de avino. Lingvo bezonas propran medion por transvivi, sian ekologian niĉon, kaj se tiu malaperas, nur la plej konscia lingvoamanto, iom stranga homo, sukcesas konservi kaj eĉ transdoni sian idiomon.



Malnova kaj nova apartamentaroj en Nogliki. Pro la petrola kaj tergasa mono la urbeto ŝanĝiĝas rapidege. [Postskribo: tamen, la sankcioj kontraŭ Rusio pro la ukraina milito verŝajne provizore malhelpos la disvolvadon de tiuj industrioj ankaŭ en Saĥaleno, ĉar iuj necesaj teĥnikaĵoj ne estas produktataj en la lando. Eble bone por la naturo?]

Ni vizitis ankaŭ la solan lernejon en Nogliki, kie oni instruas la nivĥan. Troviĝas tie "Kabineto de la nivĥa lingvo", do klasĉambreto kun lernolibroj kaj interesaj bildoj pri la tradicia vivo de la nivĥoj. La infanoj faris multajn lertajn desegnaĵojn, kaj mi povas imagi, ke ili ŝatas siajn lecionojn en la kabineto. Tamen, neniu el ili parolas la nivĥan hejme. Ili lernas lingvon, kiun oni plu nomas ilia, kiel fremdan lingvon. Dum la malmultaj lecionoj ili ne lernas vere paroli ĝin, kaj en la pli superaj jarklasoj ne eblas daŭrigi la lernadon. Ĉe multaj el la lastaj parolantoj de la nivĥa ni ĉi tie renkontis la naivan kredon, ke estas la tasko de la lernejoj savi la lingvon, sed sen bazo en la hejmoj kaj familioj, la nivĥa estas pli-malpli mortkondamnita.

La nivĥa instruisto Anetta Daŝieva ankaŭ voĉlegis por ni fabelojn verkitajn de Sangi. Ŝia elparolo estis bonega kaj esprimpova, sed ŝi konfesis, ke ŝi ne ĉiujn vortojn komprenis. La nivĥa estis la lingvo de ŝia infaneco, sed ŝi multon perdis pro la sama kaŭzo, kiel ĉiuj aliaj de ŝia generacio: en la pension-lernejoj, kie la infanoj de diversaj malgrandaj gentoj lernis kaj kune loĝis (ekde la aĝo de kvin jaroj!), la rusa estis la sola lingvo ne nur de la instruado, sed ankaŭ de la tuta ĉiutaga komunikado.

Instruistino Anetta Daŝieva en la lerneja "Kabineto de la nivĥa lingvo"
Efektive, ni eksciis, ke la konstruaĵo, kie Daŝieva nun sizifas pri la nivĥa, estas la sama, kie la pensionlernejo siatempe funkciis. Parto de la nunaj klasejoj estis do dormejoj de la infanoj. Kia ironio de la sorto: la konstruaĵo, kiu preskaŭ mortigis la ĉi-tiean dialekton, estas nun ejo por la klopodoj revivigi ĝin.

La lernejo, en kiu oni siatempe preskaŭ mortigis la orient-saĥalenan dialekton de la nivĥa
– kaj kie oni nune, eble vane, instruas ĝin al infanoj, kiuj ne plu parolas ĝin hejme.

Ĉi-vespere ni la lastan fojon vespermanĝis kaj retumis en "Olimpik", nia amata restoracio kiun krom ni vizitadas ankaŭ eksterlandaj petrollaboristoj (ni konatiĝis almenaŭ kun du norvegoj). Morgaŭ aŭtobuso veturigos nin al la norda urbo Oĥa; kaj ni estas avertitaj, ke la vojo estos malbona.